Lesmateriaal voor filosoferen in het secundair onderwijs
Zoekt u lesmateriaal om te filosoferen met jongeren in uw klas? Hier vindt u lesvoorbereidingen en verwijzingen naar literatuur, handboeken en didactische spellen voor filosoferen in het secundair onderwijs.
Lesvoorbereidingen
Heb je recht op alles?
In een samenleving heeft iedereen rechten en plichten. Maar tot waar reikt onze vrijheid? En waar ligt de grens tussen je eigen verantwoordelijkheid en de verantwoordelijkheid van de gemeenschap? Je vindt hier een lessenreeks om met jongeren te filosoferen over de vraag of je recht hebt op alles. In deze lessen wordt getracht de leerlingen te doen nadenken over de beperkingen die aan onze vrijheid gesteld worden en de manier waarop we daarmee kunnen omgaan. Mits kleine aanpassingen en de juiste keuze van teksten is deze lessenreeks voor verschillende doelgroepen geschikt.
Deze lessenreeks is hoofdstuk 7 (auteur: Mattias Van Robays) uit het boek De Swaef, Goedele en Van Rossem, Kristof, red. 2008. Wat had je gedacht? Leidraad voor filosoferen met jongeren. Mechelen: Plantyn, pp. 116-132. Uitgeverij Plantyn was zo vriendelijk aan VEFO toestemming te geven om deze lesvoorbereiding op deze website aan te bieden. Hier vindt u meer informatie over de VEFO-handboekenreeks voor basis-, secundair en hoger onderwijs, uitgegeven bij Plantyn.
De aflevering van ‘The Simpsons’ waarnaar op p. 122 verwezen wordt, vindt u op YouTube.
Eerst bewijzen en dan geloven?
Waarom is het belangrijk dat een bewering of uitspraak goed onderbouwd is? Zijn alle onderbouwingen even goed? En wanneer noemen we iets een ‘bewijs’? Deze lesvoorbereiding toont aan dat een boeiende les filosoferen ook mogelijk is in de les wiskunde. Aan de hand van een brede verzameling aan nieuwsberichten, alledaagse redeneringen, Bijbelteksten en wiskundige bewijzen, kunnen leerlingen in gesprek gaan over het thema van beweringen en bewijzen.
Aan het eind van deze lesvoorbereiding is een mogelijk verloop van een filosofisch gesprek over dit thema uitgewerkt.
Kunstmatige intelligentie
Kunnen computers denken? Zouden robots ooit niet meer te onderscheiden van mensen kunnen zijn? Kunstmatige intelligentie (AI) wordt in een razendsnel tempo steeds invloedrijker in onze maatschappij. Deze lesvoorbereiding laat zien hoe de filosofische vragen die bij deze ontwikkelingen komen kijken in een filosofisch gesprek behandeld kunnen worden. De impuls voor dit gesprek bestaat uit twee fragmenten uit de film Her (2013), maar de tekst van deze fragmenten staat ook in de voorbereiding. Deze les is geschikt voor leerlingen in de derde graad van het secundair onderwijs.
Filosoferen over getallen
Een filosofisch gesprek kan een goede manier zijn om te peilen hoeveel leerlingen al weten van een nieuw onderwerp. In deze lesvoorbereiding worden de leerlingen met behulp van een memoryspel aan het denken gezet over het concept 'getallen'.
Filosoferen in het beroeps- en technisch onderwijs
U vindt een achttal lesideeën voor filosoferen in het beroeps- en technisch onderwijs in de VEFO-publicatie: Carlijne Ceulemans, Kansen creëren door filosoferen met leerlingen in beroeps- en technisch onderwijs (Kontich: VEFO i.s.m. Plantyn, 2009). Die lesideeën staan ook in het VEFO-projectverslag 'Kansen creëren door filosoferen met leerlingen in het beroeps- en technisch onderwijs'.
Het Nederlandse projectverslag 'Filosofie in het VMBO' biedt mooie lesideeën voor filosoferen in het beroepsonderwijs.
Filosoferen in het eerste, tweede en derde
Het Nederlandse nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling (SLO) heeft een voorbeeldleerplan voor filosofie in de onderbouw ontwikkeld. Dit leerplan is afgestemd op leerlingen tussen de 12 en 14 jaar en is dus ook bruikbaar in het eerste, tweede en derde jaar van het Vlaamse secundair onderwijs. Het leerplan bevat een groot aantal lesvoorbereidingen (incl. werkbladen voor leerlingen) over veertien filosofische vraagstukken. Enkele voorbeelden:
- Hebben dieren evenveel rechten als mensen?
- Wat is het verschil tussen geloven en weten?
- Wat is schoonheid?
- In hoeverre verschillen mensen van machines?
- Welke rol speelt macht in je leven?
Literatuur over de didactiek van het filosoferen met jongeren
Publicaties
De Swaef, Goedele en Van Rossem, Kristof, red. 2008. Wat had je gedacht? Leidraad voor filosoferen met jongeren. Mechelen: Plantyn. Meer informatie over dit werk vindt u hier.
Poppelmonde, W., en Wyffels, D., m.m.v. Visser, P. en Vandendriessche, D. 2008. Klassevol filosoferen: Handboek voor leerkrachten. Mechelen: Plantyn. Hier vindt u meer informatie over dit boek.
Publicaties (vervolg)
Aerts, S. 2012. Het filosofisch café in acht vragen. Antwerpen: Garant.
Brüning, B. 2003. Philosophieren in der Sekundarstufe: Methoden und Medien. Weinheim: Beltz
Degenaar, Marjolein, en Denn Reinds. Wijsneuzen: Aanzetten tot filosoferen; voor de onderbouw van het voortgezet onderwijs. Leiden: Primavera Educatief, 2008.
Delnoij, J. en van Dalen, W., red. 2003. Het socratisch gesprek. Best: Damon.
Faber, K.A. 2009. Morele vorming door kritisch denken: De pedagogische betekenis van filosofie in de onderbouw van het voortgezet onderwijs. Nijmegen: Radboud Universiteit Nijmegen.
Faber, K.A. 2011. “Filosoferen met pubers.” Pedagogiek in Praktijk 17 (61): 42-47.
Haynes, J., Murris, K. 2012. Picturebooks, Pedagogy and Philosophy. London: Routledge.
Kampers, R., Ruiter, J.E. 2014. Filosoferen aan de keukentafel. Amsterdam: Scriptum.
Kessels, J.; Boers, E. en Mostert, P. 2008. Vrije Ruimte: Praktijkboek filosoferen in organisaties. Amsterdam: Boom.
Knops, J., De Zwaef, J. en Veldkamp, M. 2016. Onderweg stilstaan: Filosoferen met kinderen en jongeren: 33 anekdotes en 11 schilderijen. Leuven/Den Haag: Acco.
Lipman, M. 1999. Nous: Verhaal en handleiding. Vertaald door P. Algoet, R. Anthone, en F. Mortier. Leuven: Acco.
Van der Leeuw, Karel L. 2000. “Filosofie in kaart gebracht: Thema’s bij het filosoferen in de klas.” In Verwonderd stilstaan, onder red. van Dorothee van Kammen en Berrie Heesen, 3-20. Enschede: Stichting Leerplanontwikkeling (SLO).
Van der Werf, S., en Palm, S. 2019. Filosofische vaardigheden II: Oefenpraktijk. Apeldoorn: Garant (= herziene en uitgebreide versie van Filosofische vaardigheden: Praktijkboek 2018).
Van Rossem, K. 2009. “Socratisch filosoferen met jongeren,” Filosofie, 19 (5): 42-46 en 19 (6): 58-62.
Van Rossem, K., Meskens, J. en Van Overmeir, J. 2017. Leerling of bekeerling: Radicalisering bespreken in de klas. Leuven: Acco.
Van Rossem, K. 2020. Het filosofisch gesprek: De basis. Lannoo Campus/ISVW.
Wassenberg, S. en Merckens Bekkers, M. 2015. Ik zag twee apen wetenschapen: Filosoferen over wetenschap; Voor bovenbouw basisonderwijs en voortgezet onderwijs. De Meern: Levendig Uitgever.
Wouters, P. 2010. Denkgereedschap 2.0.: Een filosofische onderhoudsbeurt. Amsterdam: Lemniscaat.
Wetenschapsreflex
De Wetenschapsreflex-methodiek (van Odissee) wil het reflecteren in de wetenschapsklas bevorderen door gebruik te maken van de methodiek van filosoferen met jongeren. Op hun website vind je lesmateriaal.
Casussen media-ethiek
Op de website van het Media Ethics Initiative vindt u verschillende casussen (in het Engels) over media-ethiek. Bij elke casus staan vragen om een gesprek in de klas te stimuleren.
Didactische spellen
Bos, T. e.a. 2019. Sofia: Samen filosoferen.
De wereld van Sofie: Het bordspel. 1998. naar het boek van Jostein Gaarder. s.l.: Fontein.
Duintjer, Manon, en Marlies Visser. 2016. Nomizo. Amsterdam: Luitingh-Sijthoff.
Gerrickens, P., Verstege, M. en van Dun, Zj. 2003-2009. Het waarden- en normenspel. ‘s-Hertogenbosch: Gerrickens Training & Advies.
Gerrickens, P., Verstege, M., Kunen, J. en Willemse, G. 2005 en 2010. Eigen Wijsheden Spel: Inspirerende citaten en pakkende vragen. ‘s-Hertogenbosch: Gerrickens Training & Advies.
Jensen, S. 2020. Filosofiebox: Uitdagende vragen om jezelf en anderen beter te leren kennen. Alkmaar: Kluitman.
School of Education Associatie KU Leuven, Wetenschapsreflex (kaarten met reflectievragen).
Websites met lesmateriaal
Vereniging voor Filosofiedocenten in het Voortgezet Onderwijs (Nederland)
SLO voorbeeldleerplan voor filosofie in de onderbouw (Nederland)
Een schat aan Engelstalig bronmateriaal voor een les filosofie of filosoferen op My Philosophy Short Course, een website voor Ierse filosofieleraars.